Van'ı iyi tanıyan ve arşivi güçlü gazetecilerden biri olan İkram Kali'nin Van Halk Giysileri hakkındaki paylaşımını sizler için yayınlıyoruz. İşte geçmişten günümüze Van'ın halk giysileri ve önemi.
VAN HALK GİYSİLERİ
Hergün yeni bir bilgi
VAN'IMIZI TANIYORUZ TANITIYORUZ
43-Siz değerli takipçilerimizin Van tarihi ve kültürüyle ilgili bilgilerini tazelemek veya bilgilendirmek amacıyla “Van’ımızı Tanıyalım Tanıtalım” başlığıyla kronolojik sırayla kısa ve öz paylaşımlara devam ediyoruz. Bugünkü paylaşımımızda 1655’de Van’ımızı ziyaret eden Evliya Çelebi'den ve güncel bir konu olması nedeniyle seyahatnamesinde yer alan Van şehir merkezinde giyilen halk giysilerinden söz edeceğiz.
Dünya tarihinin en büyük gezgini ve en büyük seyahat kitabının yazarı Evliya Çelebi, rüya üzerine gezmeye başlamış ve 51 yıl süren seyahati sonunda Topkapı Sarayı’nda bulunan 10 ciltten oluşan eserini yazmıştır. Evliya Çelebi, seyahatnamesinin dördüncü cildinde Bağdat, Basra, Diyarbakır, İsfahan, Malatya, Mardin, Musul, Tebriz ve Van'ı kapsayan seyahatlerini, gözlemlerini ayrıntılarıyla anlatmıştır.
Evliya Çelebi 1655’de akrabası ve hamisi olan Van Valisi Melek Ahmed Paşa ile birlikte İstanbul’dan Eyalet/Beylerbeyi konumuyla Başkent İstanbul ile yakın sosyokültürel, siyasi ve ekonomik ilişkiler ve etkileşimler içinde olan Van’a gelerek şehri gezmiş ve notlar almıştır.
Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Van Kalesi ve güneyinde yer alan Van şehir merkezi ve çevresinin sosyal yaşamı, yerleşim yerleri, mimari yapıları, etnik yapıları, inançları, gelenek ve görenekleri, yeme ve içme özellikleri, efsaneleri, önemli şahsiyetleri, Van halkının dil özellikleri, giyim, kuşamları hakkında detaylı bilgiler vermiştir.
Van kalesinin Rumeli, Kafkas ve Tatar kökenli erlerce korunmasından, Van Gölü suyunun çamaşırları temizleme özelliğine varıncaya kadar farklı bilgiler aktaran Evliya Çelebi, Van şehir merkezinin dönemsel fotoğrafını yansırmıştır.
Güzel sanatlar konusuna meraklı olan; hat, nakkaşlık, mûsiki ve şiir dallarına olan aşinalığı bulunan Evliya Çelebi, Van şehir merkezinde kadın ve erkekler giysileri hakkında bilgiler de paylaşmıştır.
368 yıl önce Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde belgelediği Van şehir merkezi kıyafetlerinin bir kısmı Jules Laurens'in 1875'de tuval üzerine yağlı boya ile yaptığı eserine de yansımıştır.
Van'ın en eski halk oyunları ustalarından Cemal Kahvecioğlu'nun giydiği kıyafet Evliya Çelebi'nin tarifi ettiği çuha şalvardan oluşan kıyafetttir. Söz konusu degerli kıyafet Van Müzesi'nde sergilenmekte ve envanterde yer almaktadır.
Evliya Çelebi’nin anlattığı Van merkezi ve çevresi halk kıyafetleri Cumhuriyet sonrası Van şehir merkezi ve çevresi ağırlıklı olmak üzere kuzey ilçelerimizdeki okullarda, gençlik merkezlerinde, kültür kuruluşlarında ve üniversitede halk oyunları ekiplerince giyilerek kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılmaya devam edilmistir.
Van merkezinde kadın ve erkek halkın 368 yıl önce giydikleri giysileri Evliya Çelebi seyahatnamesinde şöyle anlatmaktadır:
ERKEKLER: Vanlı erkekler çuha şalvar, serhaddin ve çekmen, samur kürk giyerler. Bellerine alaca kuşak bağlarlar, kuşaklarına hançer takarlar, başlarına fes giyerler.
Van’da giyimler maddi ve sosyal duruma göre değişir. Halk Van’a has şalvar giyer. Şalvar biraz bolca olur, ağı fazla aşağıya sarkmayacak şekilde, paçalar biraz bol ve cep ağızları renkli floş iple motifle işlenir ve genellikle mavi renk tercih edilir. Bu rengin Van Gölü’nü sembolize eder. Bele şal bağlanır, üstte cepkene benzer yelek giyilir. Yelekler yamasız kollu, uzun düğmeli ve motifli olur. Başa fes giyilir, etrafına ahmediye denilen bir sarık bağlanır. Ayakkabı olarak yerli Van yapımı siyah renkli yemeni (arkadan poçikli pabuç) giyilir. Kışın üste kadife sako (palto), ayaklara desenli yün çoraplar giyilir.
KADINLAR: Vanlı kadınlar genellikle kadife canfes yün kumaşlardan yapılmış etekleri geniş, belden büzgülü oldukça uzun kloş denilen biçimde biçilmiş önü kapalı kadife entari giyer. Bu entariler maddi ve sosyal duruma göre işlenir. Entarilerin altına etek, altına etek kısmı oyalı iç gömlek giyilir. Entarinin üzerine renkli boncuklarla işlenmiş yelekler giyilir. Başlarına kofi denilen püsküllü bir nevi başlık koyarlar, onun üstüne leçek (yazma) denilen ve etrafı oyalı yazma örterler. Süs ve ziynet eşyası olarak da boyuna ve bileklere renkli boncuklar, maddi duruma göre beşibirlikler, altınlar ve gümüş gerdanlıklar takarlar. Çorap olarak çeşitli desenlerde yün çoraplar giyilir. Ayakkabı olarak koliç potin ( deriden yapılan ökçeli bot) giyilir.
Yeri gelmişken halk oyunları kıyafetleriyle bazı bilgileri de kaynaklara dayalı olarak paylaşmakta yarar görüyorum.
Van’ı sosyokültürel açıdan inceleyen, araştıran uzmanlar iki bölge olarak ele almaktadırlar.
Van merkezini İpekyolu, Edremit, Tuşba ilçelerimizi oluşturmakta...
Ağrı’ya komşu olan Erciş, Muradiye, Çaldıran, İran’a komşu olan Özalp, Saray ilçelerimiz Kuzey Van bölgesinde yer almaktadır.
Şalu şepik giyen Hakkâri, Şırnak, Siirt illerimize komşu olan Bahçesaray, Çatak, Başkale, Gürpınar, Gevaş ilçelerimiz ise Güney Van bölgesinde yer almaktadır.
Van merkez çevresi ve kuzey ilçelerde mavi çuha şalvar, serhaddin ve çekmen, fes giyilmektedir.
Güney Van bölgesi ilçelerinden Çatak, Bahçesaray, Başkale ve kısmen Gürpınar ve Gevaş’ta şalu- şepik giyilmektedir.
Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk el Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi’nin Haziran 2021 sayısının 14 cildinin 27. Sayısında “Hakkâri’de Tespit Edilen Şal Şepik Örneklerinin Teknik Ve Desen Özelliklerinin İncelenmesi” adlı makalede şal şepik ile ilgili şu bilgilere yer verilmiştir:
“Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde kırsal kesiminde özellikle kapalı ekonominin hâkim olduğu alanlarda geleneksel anlamda üretilen şal-şapik dokuması dokunduğu kıl ve ipe verilen “Gej” adı ile adlandırılmaktadır. Bu dokuma keçi kılından yapıldığı için “Gej” ismini almıştır” Şel şepik kumaşı ile ilgili çalışmalar incelendiğinde daha çok Bitlis, Siirt ve Şırnak gibi illerde yapılan dokuma araştırma konusu olarak belirlendiği saptanmıştır… Genel olarak dağlık bölgelerde yetişen keçilerin kıllarının, ovada yetişen keçi kıllarından daha kalın, kaba ve sert” olduğu ve kıl keçisi liflerinin kalitesinde kılın rengi, cinsi ve elde ediliş şeklinin etkili olduğu bilinmektedir (Harmancıoğlu, 1974).”
Van’ın güneyinde dağlık bölgelerde keçi besiciliğinden elde edilen hayvansal ürünler koyun besiciliğine göre ortalama % 80 daha azdır. Dolayısıyla şalu- şepik ilimizin dağlık yani kırsal yerleşim yerlerinde üretimi pek olmayan ve kısmen giyilen giysidir.
Zaho’daki Delal Köprüsü’nde (Pira Delal) yapılan Şal û Şepik Festivali öncesi konuşan Zaho Kültür Sanat Müdürlüğü Direktörü ve festival organizatörü Dilxwaz Musa şalu şepik ile ilgili olarak, “Bu kıyafetleri üreten ilk endüstri Zaho'daydı ve tarihi yüzlerce yıl öncesine dayanıyor. Başlangıçta Yahudiler bunu yaptı ve daha sonra bölgedeki Hıristiyanlar bunu yapmaya devam etti. Bölge vatandaşlarının bir kısmı hala bu işle uğraşıyor” ifadelerine yer vermiştir.
Sonuç olarak:
Van halk oyunları ekipleri geleneksel Van merkez oyunları, mavi çuha şalvar, bordo yelekten oluşan giysiler ile ilimizi temsil eder.
Güney ilçeleri halk oyunları ekipleri ise yöresel ilçelere ait oyunlar, e şalu- şepik kıyafetlerle ilçelerini temsil ederler.
İki kıyafette Van’a aittir.
Biri tüm Van'ın genelini ( Milli takım gibi) temsil ederek merkez ve çevresinde giyilir, diğeri ise güneydeki ilçelerde.
Dolayısıyla Van kültüründe yeri olmayan uydurma kıyafetlerin giydirilmesine ve halk oyunlarında geleneksel figürlerin yozlaştırılmasına izin verilmemelidir.
Nasıl ki Diyarbakır, Hakkâri, Tunceli, Erzurum, Kars ve diğer illerde halk oyunları ekipleri şehirlerinin değişmez geleneksel giysileri ile illerini temsil ediyorlarsa Van halk oyunları ekipleri de Evliya Çelebi’nin tarif ettiği, yüzlerce yıl öncesine dayanan değiştirilemez geleneksel kıyafetler ile Van'ı temsil etmeleri doğru ve doğal olanıdır.
Kaynaklar:
1. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Topkapı Sarayı Badat 305 yazmasının transkripsiyonu- Dizini) Hzl. Yücel Dalı, Seyit Ali Kahraman, IV. Kitap, YKM yay. İstanbul 2001.
2. Van Kütüğü, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yay., Van 1993
3. Kılıç Orhan, XVI. Ve XVII Yüzyıllarda Van, Van Belediye Başkanlığı Yay., Van 1997
4. Kayacelebi, Kaya, Doğunun Yıldızı Van (Her Yönüyle), Zafer Matb. İstanbul 1990.
5.Van Halk Oyunları ve Bu Oyunlara Ait Sözlü-Sözsüz Müziklerin, Eşlik Eden Çalgıların, Geleneksel Giyim Kuşam ve Takıların Derlenmesi Proje Sonuç Raporu Proje Yürütücüsü: Dr. Öğr. Üyesi Zeynel TURAN,, Araştırmacılar: Prof. Dr. Şefik TÜFENKÇİ Öğr. Gör. Murat OTO, Mart 2018vVan
6. Cumhuriyetin 75. Yılında Van Yazar: M. Niyazi Tanılır, Abdulselam Uluçam, Erzi Tanılır, Nihat Arpa, Yalçın Kitapçı, İkram Kali 1998
7. Fevzi Levendoğlu Van'ımız ve Folklorumuz Van Kültür ve Dayanışma Vakfı 1993
8. Van Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü Kültür ve Turizm Envanteri -3 Halk Kültürü- 2002
9.Kali İkram Uygarlıklar Beşiği Van 1998
10. Van Ticaret Lisesi Van Kültürü yayını 1965
11.Van Valiliği Van İl Yıllığı 1973
